Paraja. Njerëzit shqetësohen për të, mendojnë mënyra për të marrë më shumë prej saj dhe ëndërrojnë se si ta shpenzojnë atë. Por, sa dimë vërtet për paratë?
Përpara së gjithash, pavarësisht nga madhësia e saj, paraja nuk ka gjithmonë vlerë. Vlera totale globale, që aktualisht vlerësohet të jetë rreth 420 trilion dollarë, varet nga rëndësia që njerëzit i kushtojnë asaj si një mjet shkëmbimi dhe si një njësi matëse.
Paraja u lejon njerëzve të tregtojnë mallra dhe shërbime në mënyrë indirekte; ndihmon në komunikimin e çmimit të mallrave dhe u siguron individëve një mënyrë për të ruajtur pasurinë e tyre.
Shkëmbimet
Paraja - në një formë ose në një tjetër - ka qenë pjesë e historisë njerëzore për të paktën 5000 vitet e fundit. Përpara asaj kohe, historianët përgjithësisht pajtohen se përdorej një sistem shkëmbimi.
Shkëmbimi është një tregti e drejtpërdrejtë e mallrave dhe shërbimeve; për shembull, një fermer mund të shkëmbejë një tufë grurë me një palë këpucë nga një këpucar.
Gjatë shekujve, artikujt e tregtueshëm lehtësisht si lëkurat e kafshëve, kripa dhe armët përdoreshin si monedha, edhe pse vlera e secilit prej këtyre artikujve ishte ende e negociueshme në shumë raste. Ky sistem tregtimi u përhap në të gjithë botën dhe ende mbijeton sot në disa pjesë të globit.
Guackat e detit
Disa nga paratë më të hershme ishin objekte nga natyra: njerëzit kan�� përdorur guaskat, dhëmbët e kafshëve dhe bagëtinë si shenja për shkëmbim për mijëra vjet.
Një shembull janë guaskat e kaurit, të përdorura për herë të parë si para rreth 1200 vite para Krishtit. Ato kishin një sërë përparësish: ishin të ngjashme në madhësi, të vogla dhe të qëndrueshme. Ndërsa molusqet që prodhojnë guaska gjenden në brigjet e oqeanit Indian dhe atij Paqësor, edhe disa vende evropiane pranuan guaskat e kaurit si monedhë si rezultat i zgjerimit të tregtisë.
Një monedhë tjetër nga natyra ishin dhëmbët e balenës, të cilët përdoreshin nga fixhianët: përfundimisht, ato u bënë monedhë dhe mbeten pjesë e kulturës së ishullit.
Monedhat
Monedhat ishin një revolucion në thjeshtësi dhe ndryshuan përgjithmonë paratë. Ato eliminuan nevojën për të peshuar dhe testuar pastërtinë e çdo pjese metali përpara një transaksioni.
Ishin bërë me metale që konsideroheshin të çmuara, të qëndrueshme dhe të rralla. Ari dhe argjendi janë përdorur për mijëra vite si para, kështu që duke pasur monedha të bëra nga këto metale të garantohej se do të kishte një kërkesë të natyrshme për to.
Ideja e parave të këmbyeshme ishte një tjetër hap revolucionar. Kur dy gjëra janë të këmbyeshme, ato kanë vlerë të barabartë dhe mund të ndërrohen me njëra-tjetrën. Monedhat nga e njëjta stampë ishin identike dhe uniforme, duke i bërë ato sende kontabël të përsosura.
Paratë prej lëkure
Rreth shekullit të 6-të para Krishtit, lëkurët e kafshëve filluan të shndërroheshin në monedhë. Roma e lashtë e hershme thuhet se përdorte këtë lloj paraje. Ai u gjet gjithashtu në zona të tilla si Kartagjena dhe ajo që sot është Franca. Gjithashtu, Rusia besohet se ka përdorur para prej lëkure gjatë mbretërimit të Pjetrit të Madh (1682–1725 pas Krishtit). Perandori kinez Wudi (mbretëroi 141–87 para Krishtit) krijoi monedhë prej lëkurave nga koleksioni i tij personal i drerave të bardhë. Ishte me thekë dhe zbukuruar me dizajne të përpunuara. Edhe pse nuk përdoren më, paratë prej lëkure mund të kenë lënë një trashëgimi të qëndrueshme.
Kartat e kreditit
Krediti ka ekzistuar për shekuj, por nuk u prezantua deri në vitin 1950: atë vit, Ralf Shnejder dhe Frank MekNamara, dy amerikanë, themeluan “Diners Club”. Kartat e tjera u krijuan shpejt, dhe në 1959 “American Express” debutoi një kartë plastike.
“IBM” prezantoi shiritin magnetik në kartat e kreditit, në vitet ’60, për të përmbajtur informacionin e llogarisë. Ky ishte një hap i madh sepse tregtarët nuk kishin më nevojë të bënin telefonata për të marrë autorizimin nga kompanitë e kreditit.
Në vitet 1990, kartat filluan të kishin çipa të ngulitur në to për të koduar informacionin e tyre, duke ofruar siguri edhe më të madhe. Ndryshime të tjera përfshinin bilancet e llogarisë. Në fillim, përdoruesve të kartave të kreditit u kërkohej të paguanin bilancin e plotë në fund të muajit. Më vonë, “American Express” i lejoi konsumatorët të mbanin bilanc (megjithëse u aplikua interesi) dhe kompanitë e tjera të kreditit ndoqën shpejt. Konsumatorët përfituan nga ky zhvillim—ndoshta pak më tepër. Në vitin 2017, konsumatorët amerikanë mbanin 1 trilion dollarë borxh me kartë krediti.
Kriptovaluta
Kriptovalutat janë një sistem monedhe dixhital i krijuar në vitin 2009 nga një programues kompjuterik anonim i njohur si Satoshi Nakamoto, i cili fillimisht e quajti shpikjen e tij Bitcoin. Monedha nuk është emetuar nga një bankë qendrore, megjithëse një rrjet i decentralizuar kompjuterash mban gjurmët e transaksioneve.
Vlera e kriptomonedhave përcaktohet me ofertë, ngjashëm me mënyrën se si vlerësohen aksionet. Përdoruesit janë anonimë, të njohur vetëm me ID-në e portofolit të tyre dixhital. Si krijohen kriptovalutat? Në një proces të quajtur “minim”. Kjo përfshin një garë midis kompjuterëve për të zgjidhur probleme komplekse matematikore dhe për të verifikuar kështu blloqet e transaksioneve.
Edhe pse kjo mund të duket e lehtë, nuk është. Është vlerësuar se mund të duhen bërë gati shtatë trilion përpjekje përpara se të zbulohet një zgjidhje. Në fund, pronari i kompjuterit fitues merr kriptomat e reja të krijuara dhe sistemi bëhet më i sigurt. Kufiri për numrin e Bitcoin-eve që mund të krijohen është 21 milionë, dhe deri më tani janë krijuar më shumë se 17 milionë.